दार्शनिक फाँटमा दार्शनिक सिध्दान्त: आदर्शवाद र भौतिकवाद
” दर्शनशास्त्रको सम्पूर्ण इतिहास दुई परस्पर विरोधी स्कुलहरु आदर्शवाद र भौतिकवादबीच संघर्ष र विकासको इतिहास हो। सबै दार्शनिक धाराहरु र स्कुलहरु यी दुई आधारभूत स्कुलका अभिव्यक्तिहरु हुन् ।” – माओ त्सेतुङ
दर्शन मानिसको भित्री आँखा हो , जुन आँखाले विश्वब्रह्माण्डलाई हेर्ने , बुझ्नेे र बदल्ने उसको दृष्टिकोणमा मद्दत गर्दछ । तसर्थ दर्शनले मानिसको विश्वदृष्टिकोण पैदा गर्दछ ।त्यसैले दर्शन मानिसको आफ्नो विश्वदृष्टिकोण हो । विना दृष्टिकोण र विना विचारको मानिस नै हुदैन । त्यसैले एउटा सही भनाई छ , ” दृष्टिकोण नभएको मानिस जरा नभएको रुख ” जस्तै हो ।दर्शन भनेको एउटा विश्वदृष्टिकोण हो , अर्थात् विश्वलाई हेर्ने एउटा दृष्टिकोण हो । त्यो विज्ञानको त्यस्तो शाखा हो , जसले प्रकृति , समाज र मानवीय चिन्तनको विकासका नियमहरुको अध्ययन गर्दछ ।तसर्थ दर्शन भनेको सैध्दान्तिक ज्ञानको त्यो रुप हो , जसले विश्वदृष्टिकोण सहित प्रकृति र समाजलाई हेर्ने दृष्टिकोण सहित सम्बन्धित सामान्य सवालहरुको विश्लेषण र व्याख्या प्रस्तुत गर्दछ ।साथै दर्शनले प्रकृति र समाजको विकास कुन ढंगबाट हुने गर्दछ , ऐतिहासिक विकासका मूल कारण र प्रेरक शक्तिहरु के हुन् , हाम्रो यश संसारलाई कुन रुपमा बुझ्न र फेर्न सकिन्छ – यी र यश प्रकारका सवालहरुबारे चर्चा गर्दछ ।जहाँसम्म दर्शनको कार्यभारको सवाल छ , सामान्य र सार रुपमा भन्ने हो भने त्यसको मुख्य काम हो जुन विद्यमान छ , जुन यथार्थता छ , त्यसलाई जान्नु र त्यसको व्याख्या प्रस्तुुत गर्नु । यश अतिरिक्त अतितको व्याख्या , वर्तमानको विश्लेषण तथा विकास – दिशा र भविष्यको पूर्व सूचना प्रदान गर्न त्यसले प्रयत्न गर्नु पर्छ ।वास्तवमा विश्व यथार्थताको विशद व्याख्या प्रस्तुत गरि त्यसको वास्तविक सारलाई खुलस्त पार्ने कार्यभार दर्शनको हो । र , एक साँच्चिकै वैज्ञानिक दर्शनले सो काम गर्नु पर्छ र गर्न सक्छ । तर वर्गीय समाजमा दर्शन वर्ग दर्शन मात्र रहन्छ ।जुन समाज वर्गहरुमा विभाजित रहेको हुन्छ , त्यसमा पाइने विभिन्न दार्शनिक सिध्दान्तहरुले विभिन्न वर्गहरुको हित र दृष्टिकोणको रुपमा दर्शनले सो वर्गको आधारभूत हितलाई सैध्दान्तिक न्यायोचितता प्रदान गर्दछ ।सो हित अनुरुप विश्वकोो व्याख्या प्रस्तुत गर्दछ । साथै सो वर्षको स्वार्थ अनुकूल संसार फेर्ने प्रयासलाई निर्देशक सिध्दान्त प्रदान गर्दछ । यसमा नै दर्शनको मूल कार्यभार रहेको हुन्छ र सो काममा नै त्यसको सामाजिक भूमिका हरन्छ।दर्शनको बारेमा चर्चा गरिरहदा एउटा के कुरा आवश्यक हुन्छ भने दर्शनको अध्ययन किन गर्नुपर्ने ? त्यसबाट हामीलाई के फाइदा हुन्छ ? अथवा दर्शनले हामीलाई कुन कुरा फाइदा गर्छ ? आदि कुरा गरिरहदा यश प्रकारका कुरा गर्नमा एउटा मुख्य कारण के हो भने दर्शन यस्तो चीज हो , जसले हामीलाई सैध्दान्तिक ढंगले कसरी सोच्ने ?सैध्दान्तिक धरातलमा उभिएर परिघटनाहरुलाई कसरी हेर्ने ? भन्ने कुरा सिकाउछ । जस्तो कि कलाले हामीलाई नयाँ नयाँ कुराहरूको सृजना गर्ने क्षमता अर्थात् सिर्जना शक्ति प्रदान गर्छ र विचारमा खिया लाग्नबाट जोगाउँछ भने दर्शनले हामीलाई चीजहरुबारे बोध गर्ने शक र युक्तिसंगत ढंगले सोच्ने सामर्थ्य प्रदान गर्दछ ।तसर्थ युक्तिसंगत चिन्तन गर्ने सामर्थ्य मानिसको लागि अति आवश्यक छ भन्ने शायद बताइरहनु पर्दैन । किनकि राम्ररी सोचविचार नगरिकन काम गर्दा हामीले नोक्सानी हुने कुरा संवत: स्पष्ट छ ।यसरी दर्शनकाबारेमा चर्चा गरिरहदा महत्वपूर्ण सवाल के हो भने संसारमा धेरै प्रकारका दर्शनहरु छन् । ती मध्ये मुख्यतः दुईवटा दर्शन रहेका छन् – ती हुन् आदर्शवाद र भौतिकवाद ।ल हरेक चीजलाई हेर्ने निश्चित सिध्दान्त हुन्छ । यहाँ दर्शनलाई हेर्ने पनि निश्चित सिध्दान्त छ ।अर्थात् दार्शनिक फाँटमा दार्शनिक सध्दान्त रहेको छ । दार्शनिक फाँट र दार्शनिक प्रणालीभित्र दार्शनिक सिध्दान्त दुई भिन्न सिध्दान्तमा आधारित छन् , जस्तै , आदर्शवाद र भौतिकवाद ।अर्थात् दार्शनिक सिध्दान्त : आदर्शवाद र भौतिकवाद ।आदर्शवाद :भौतिक तत्वलाई निषेध गरि आत्मिक वा अलौकिक तत्वलाई प्राथमिकता दिने सिध्दान्तको नाम आदर्शवाद हो । आदर्शवाद प्रारम्भदेखि आजसम्म प्रतिक्रियावादी वर्गको दार्शनिक सिध्दान्त रहिआएको छ ।आदर्शवाद एक यस्तो दार्शनिक सिध्दान्त हो जसले आत्मा , विचार , संकल्प वा ईश्वरलाई प्राथमिक मान्दै त्यसैबाट पदार्थ वा प्रकृतिको जन्म भएको हो भन्ने कुरा स्वीकार गर्छ । तसर्थ विचार , आत्मा वा आदर्श जस्तो अभौतिक तत्वलाई प्राथमिक मानेकोले त्यस सिध्दान्तको नाम आदर्शवाद रहन गयो ।अझै यसलाई स्पष्ट पार्न आवश्यक हुन्छ । चिन्तन आत्मा , ईश्वर जस्ता कुरालाई प्रधान मान्ने र पदार्थ ज्ञेय छ भन्ने दार्शनिक सिध्दान्तलाई आदर्शवाद वा आध्यात्मवाद भनिन्छ ।अझै यहाँ के कुरा स्पष्ट हुन जरुरी छ भने आदर्शवादका पनि दुई हाँगा छन् – वस्तुनिष्ट आदर्शवाद र व्यक्तिनिष्ट आदर्शवाद ।मानिसको आत्मा वा चेतना भन्दा बाहिरको कुनै सामान्य आत्मा , चेतना वा ईश्वरको अस्तित्वलाई प्राथमिक मान्नु वस्तुनिष्ट आदर्शवाद हो । दार्शनिक प्लेटो र हेगेल वस्तुनिष्ट आदर्शवादी चिन्तक हुन् ।जुन दर्शनमा व्यक्तिगत आत्मा , मन , संवेदना , संकल्प , विचार , अनुभव आदिलाई प्राथमिकता दिइन्छ त्यस्को नाम व्यक्तिनिष्ट आदर्शवाद हो । दार्शनिक बर्कले , फिक्टे , , नित्से , माख व्यक्तिनिष्ट आदर्शवादी चिन्तक हुन् ।भौतिकवाद :भौतिक तत्व वा पदार्थलाई प्रथम र चेतनालाई द्वितीय स्थानमा राख्ने सिध्दान्तलाई भौतिकवाद भनिन्छ। भौतिकवादले प्रारम्भदेखि प्रगतिशील तथा अग्रगामी वर्गहरुको सेवा गर्दै आएको छ ।आदर्शवादको उल्टो जुन सिध्दान्तमा ईश्वर वा कुनै सृष्टिकर्ताको निषेध गर्दै सत्ता अर्थात् विश्व , प्रकृति , पदार्थ वा वस्तुगत संसारलाई प्राथमिक दर्जामा राख्ने र त्यसैबाट चिन्तनको जन्म हुने कुरा स्वीकार गरिन्छ त्यसको नाम भौतिकवाद हो । साथै सत्ता , वस्तु , प्रकृति , विश्व ब्रह्माण्ड आदि प्रधान हुन् र यी सबै ज्ञेय छन् भन्ने दार्शनिक सिध्दान्त भौतिकवाद हो ।चार्वाक, साङ्ख्य दर्शन , हेरेक्लाइटस , डेमोक्राइटस , लाओत्से , बेकन , फायरवाख , कार्ल माक्र्स भौतिकवादी दार्शनिक हुन् ।दार्शनिक प्रणालीभित्र केही यस्ता दार्शनिक चिन्तनहरु छन् जसले चिन्तन र सत्ता , आत्म र प्रकृति , चेतना र पदार्थलाई समानान्तर रुपमा प्राथमिक मान्ने , तिनमा समन्वय कायम गर्ने वा आफूलाई तटस्थ देखाउने गर्दछन् , तिनको दार्शनिक सिध्दान्तलाई द्वैतवाद , समन्वयवाद वा तटस्थवाद भनिन्छ ।आकृति र पदार्थलाई समानान्तर ढंगले ग्रहण गर्ने अरस्तु , ईश्वर र प्रमाणु दुबैलाई प्राथमिक मानेर चल्ने न्याय – वैशेषिक , पुरुष र प्रकृतिको द्वैत अंगीकार गर्ने पछिल्लो कालको साङ्ख्य दर्शन , आफूलाई तटस्थ देखाउने गौतम बुध्द र तमाम प्रकारका प्रत्यक्षवाद , व्यवहारवाद आदि यश धारा भित्र पर्दछन् ।दार्शनिक प्रणाली भित्रका दार्शनिक सिध्दान्तका माथि उल्लेखित यी दुई प्रमुख धाराहरुभित्र अरु तीन प्रकारका सिध्दान्तहरु पनि जो सहेका छन् तिनलाई यहाँ अझै स्पष्ट पार्न जसरी हुन्छ कि ती मध्ये चिन्तन र सत्ता , आत्मा र प्रकृति र चेतना र पदार्थ दुबै प्रमुख हुन् भन्ने दार्शनिक सिध्दान्तलाई द्वैतवाद भनिन्छ ।यी दुई विपरीत धाराहरुका बीच समन्वय कायम गर्न चाहने सिध्दान्तलाई समन्वयवाद भनिन्छ । र यी दुई भिन्न धाराहरुका बीचका सिध्दान्तहरुले अन्ततः आदर्शवादको सेवा गर्न पुग्दछन् ।यहाँ विश्वलाई हेर्ने दृष्टिकोणका बारेमा केही चर्चा गर्न आवश्यक हुन्छ । विश्वलाई ज्ञेय अर्थात् बोधगम्य मान्ने चिन्तनको सम्बन्ध भौतिकवाद र अज्ञेयवादको सम्बन्ध आदर्शवादसंग रहेको छ । दार्शनिकहरु ह्युम र काण्टले विश्वलाई अज्ञेय मान्दछन् । तर तमाम भौतिकवादीहरु र विशेषतः कार्ल माक्र्सद्वारा विश्वलाई बोधगम्य मानिएको छ ।यश विषयमा हामी यो निष्कर्षमा पुग्दछौ कि संसारलाई ज्ञेय र अज्ञेय मान्ने चिन्तन ज्ञानसिध्दान्तसंग सम्बन्धित रहेको छ । यश विषयमा हामी ज्ञानसिध्दान्तको मौलिक प्रश्नसंग सम्बन्धित रहेर चर्चा गर्न सक्छौ ।के मानिसको मष्तिष्कमा वस्तुगत जगत प्रतिबिम्बित हुन सक्छ ? के मानिसको चेतनाले भौतिक संसारलाई प्रतिबिम्बन गर्ने सामर्थ्य राख्तछ ? के विश्व बोधगम्य छ ? के मानिसले संसारलाई बुझ्न र बदल्न सक्छ ? यी चिन्तन र सत्ताको एकरुपतासित सम्बन्धित प्रश्न हुन् । यो नै ज्ञानसिध्दान्तसंग सम्बन्धित दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्न हो ।दर्शनशास्त्रको फाँटमा जसले यी प्रश्नहरुको सकारात्मक जवाफ दिन्छन् ती भौतिकवादी हुन् । यसको उल्टो जसले यी प्रश्नहरुको नकारात्मक जवाफ दिन्छन् ती अज्ञेयवादको श्रेणीमा पर्दछन् । अज्ञेयवादले वस्तुको सारतत्वलाई बोधगम्य मान्दैन ।यो धाराभित्र यो स्थितिमा अज्ञेयवादीहरुका लागि विश्वलाई बुझ्ने र बदल्ने कुरा सम्भव हुदैन । द्वन्द्वनत्मक भौतिकवादी मान्यता अनुसार संसार बोधगम्य छ । ठिक त्यसैले संसार र समाजका नियम पनि बोधगम्य छन् ।दार्शनिक सिध्दान्त जस्तो बृहत विषय यश सानो आलेखमा अटाउन संभव भएन । फेरि अर्को ठाउँमा चर्चा गरिनेछ । आजलाई यत्ति मात्र ।मिति : १९ पुस २०७७
बुढानिलकण्ठ न.पा. – २ , काठमाडौं ।( लेखक : अन्तर्राष्ट्रिय लेखक तथा पत्रकार केन्द्रका अध्यक्ष हुन् ) ।